‘Lastige Leerling’ is een serie programma’s over de raakpunten tussen Haydn en Beethoven. Na bijna veertig uitzendingen is de koek nog lang niet op. Integendeel, er komen steeds weer nieuwe muziekstukken naar boven waaruit blijkt dat Haydn voor Beethoven een onuitputtelijke bron van inspiratie is geweest. Hij leende ontelbare componeertrucs van hem. Vandaag gaat het om Haydns 85e Symfonie, ‘La Reine’ en Beethovens 1e. Allebei symfonieën vol frisse vernieuwingen. Die van Haydn horen we in een kersverse uitvoering onder Giovanni Antonini, waar de vonken vanaf springen. En die van Beethoven in een ‘op het puntje van de stoel’ live vertolking door het Beiers Radio-orkest onder Mariss Jansons.
 
Joseph Haydn: Symfonie nr. 85 in Bes gr. ‘La Reine’
Basler Chamber Orchestra
o.l.v. Giovanni Antonini
 
Ludwig van Beethoven: Symfonie nr 1 in C gr. op. 21
Orkest van de Beierse Omroep
o.l.v. Mariss Jansons
 

In ‘Lastige Leerling’ is Thijs Bonger nog steeds op jacht naar raakpunten tussen Haydn en Beethoven. En hij heeft weer beet. Haydns 88e Symfonie, geschreven voor Parijs, is een stuk om je vingers bij af te likken. Zo is de aanstekelijke finale op zich al een juweel. Het langzame deel is gebaseerd op een nobel, menslievend thema. En laat dat thema nou plotseling opduiken in Beethovens voorlaatste pianosonate, op. 110? Een zeer veelzijdig, diep doorvoeld werk, waarin Beethoven verslag doet van de vele ziektes waardoor hij werd geplaagd en hoe hij er weer bovenop kwam.
 
Joseph Haydn: Symfonie nr. 88 in G gr.
Berliner Philharmoniker
Simon Rattle
 
Ludwig van Beethoven: Pianosonate in As gr. op. 110
Richard Goode, piano
 
Joseph Haydn: 1e deel uit Symfonie nr. 85 in B gr. ‘La Reine’
Bamberger Symphoniker
o.l.v. Joseph Keilberth

In ‘Lastige Leerling’ draait het om de raakpunten tussen Haydn en Beethoven. Haydn heeft op het laatst van zijn leven veel vocale muziek geschreven, die je vrijwel nooit hoort. Bijvoorbeeld een heftig motet, getiteld ‘Insanae et vanae curae’. Dat blijkt hij gerecycled te hebben uit een eerder geschreven oratorium. Het was rond 1800 voor een componist een hele eer om gevraagd te worden om dansmuziek te schrijven. Ook voor de jonge Beethoven, die balletmuziek mocht componeren voor de succesvolle choreograaf Salvatore Viganò en zijn prima donna Maria Casentini(zie plaatje). Het ballet heette ‘Die Geschöpfe des Prometheus’. Daarin komt een melodie voor waar Beethoven maar niet op uitgekeken raakte. Want we horen die terug in een stel verbluffend ingenieuze variaties voor piano en in de finale van zijn 3e Symfonie ‘Eroica’.
 
Joseph Haydn: ‘Insanae et vanae curae’ H XXI:3c
Joanne Lumm, sopraan, Sara Mingardo, alt, Topi Lehtipuu, tenor, Brindley Sherratt, bas
Monteverdi Choir
English Baroque Soloists
o.l.v. John Eliot Gardiner
 
Joseph Haydn: Il ritorno di Tobia 13c Coro: ‘Svanisce in un momento’
VokalEnsemble Köln
Capella Augustina
o.l.v. Andreas Spering
 
Ludwig van Beethoven: Nr. 7 uit 12 Contredanses WoO 14
Cappella Istropolitana
o.l.v. Oliver Dohnányi
 
Ludwig van Beethoven: finale uit balletmuziek Die Geschöpfe des Prometheus op. 43
Turku Philharmonic Orchestra
o.l.v. Leif Segerstam
 
Ludwig van Beethoven: ‘Eroica’ Variaties en fuga op. 35
Seta Tanyel, piano
 
Ludwig van Beethoven: Finale uit 3e Symfonie in E gr. ‘Eroica’
Concert des Nations
o.l.v. Jordi Savall

In ‘Lastige Leerling’, over de raakpunten tussen Haydn en Beethoven, ditmaal anderhalf strijkkwartet. Een van Beethoven en een van Haydn dat nooit afkwam, omdat – hij was al in de zeventig – zijn werkkracht en concentratie hollend achteruitgingen. Hooguit een kwartier per dag kon hij het nog opbrengen. Rond 1800 werd het mode om volksliedjes te arrangeren voor tussen de schuifdeuren. Een lucratieve bezigheid voor Haydn en later ook voor Beethoven. Haydn had dus op het laatst grote moeite met componeren. Dat weten we uit brieven. Maar daarvan merk je niets in zijn muziek. Dat hoor je ook in delen uit zijn wonderschone laatste mis.
 
Joseph Haydn: Auld lang syne(arr) H XXXIa:218
Jamie MacDougall, tenor
Haydn Trio Eisenstadt
 
Ludwig van Beethoven: Auld lang syne(arr.) WoO 156/11
Jean-Pierre Armengaud, piano), Andrea Musto, cello, Alessandro Fagiuoli, viool, Natalie Pérez, mezzo-sopraan, John Bernard, tenor, Dania El Zein, sopraan, Jean-François Rouchon, bariton, Vincent Lièvre-Picard, tenor, Lukazj Romejko, tenor, Juliette Allen, sopraan
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in A gr. op. 18/5
Belcea Quartet
 
Joseph Haydn: Strijkkwartet in d kl. op. 103
Weller Quartett
 
Joseph Haydn: uit Harmoniemesse in Bes gr. H XXII:14 Agnus Dei en Dona nobis pacem
Nacole Palmer, sopraan
Kirsten Sollek, alt
Daniel Mutlu, tenor
Andrew Nolen, bas
Trinity Choir
Rebel Baroque Orchestra
Jane Glover

Lastige Leerling gaat over de raakpunten tussen Haydn en Beethoven. In 1799 werkte de voor die tijd hoogbejaarde Haydn – hij was al 68 – zich een ongeluk aan zijn oratorium ‘Die Jahreszeiten’. Dat hij daarin uitgebreid achteromkijkt kunnen we horen aan de vele citaten die hij erin heeft verwerkt. Citaten van zichzelf en van zijn dierbare, veel te jong overleden vriend Mozart. En op zijn beurt putte Beethoven later weer inspiratie uit dit oratorium. Maar tijdens zijn drukke werkzaamheden kreeg Haydn ook nog eens opdracht van Vorst Lobkowitz om een serie kwartetten te schrijven. Opus 77 nr. 1 is beslist geen werk van een uitgebluste componist. Zo’n tien jaar later schreef Beethoven een revolutionair kwartet. Opus 95 is sterk geconcentreerd, bozig en verdrietig. Maar zit ook vol tedere momenten.
 
Joseph Haydn: Diverse citaten uit ‘Die Jaherszeiten’ en waar hij ze vandaan haalde
 
Joseph Haydn: Strijkkwartet in G gr. op. 77 nr. 1
Amati Quartett
 
Ludwig van Beethoven: Eerste drie delen uit Strijkkwartet in f kl. op. 95
Smetana Quartet

 

‘Lastige Leerling’ gaat over de raakpunten tussen Haydn en Beethoven. En die kunnen we het allerbeste illustreren via het strijkkwartet. Vandaag gaat het om Beethovens allereerste strijkkwartet, dat hij na lang aarzelen liet uitgeven in 1800. Dat aarzelen lag vooral aan zijn grote ontzag voor de kwartetten van Haydn, die toen al kon bogen op veertig jaar ervaring met het moeilijke genre. Beethoven had een aantal van Haydns kwartetten grondig bestudeerd en er zijn voordeel mee gedaan. We laten de dwarsverbanden tussen Haydn en Beethoven zoveel mogelijk horen in korte fragmentjes. Na Beethovens eersteling horen we een raadselachtig en revolutionair kwartet van Haydn, waarin hij zijn absolute meesterschap toont.
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in D gr. op. 18 nr. 3
Artemis Quartett
 
Joseph Haydn: Strijkkwartet in Es gr. op. 76 nr. 6
Carmina Quartett

Vandaag in ‘Lastige Leerling’, over de raakpunten tussen Haydn en Beethoven, twee kwartetten van die twee. Een late van Haydn vol revolutionaire verrassingen. En een vroeg kwartet van Beethoven dat niet voor niets de bijnaam ‘Komplimentierquartett’ kreeg. Je ziet de hyperbeleefde bepruikte hoofden voor je. Overduidelijk gecomponeerd in de geest van Haydn.
 
Joseph Haydn: Strijkkwartet in D gr. op. 76 nr. 5
Jerusalem Quartet
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in G gr. op. 18 nr. 2
Belcea Quartet
 
Ludwig van Beethoven: uit Bagatellen op. 119 nrs. 16, 18 en 19
Ishay Shaer, piano

Er is geen genre waarin Beethoven meer aan Haydn heeft ontleend dan het strijkkwartet. Vandaag horen we in ‘Lastige Leerling’ een schitterend laat kwartet van Haydn, bijgenaamd ‘Sonnenaufgang’.
En een vroeg kwartet van Beethoven dat praktisch tegelijkertijd ontstond. Met daarin een diep ontroerend adagio, waarvoor Beethoven inspiratie putte uit de dood

van Shakespeares helden ‘Romeo and Juliet’.
 
Joseph Haydn: Strijkkwartet in Bes gr. op. 76 nr. 4 ‘Sonnenaufgang’
Carmina Quartett
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in F gr. op. 18 nr. 1
Belcea Quartet

In zijn eerste zes strijkkwartetten hield Beethoven zich nog redelijk aan het door zijn leermeester Haydn ontwikkelde model. Ook qua lengte. Maar zes jaar later rekt hij het genre op en schrijft hij drie kwartetten van symfonische proporties. Veel tijdgenoten waren verbijsterd.  Opdrachtgever Graaf Razoemovsky(zie portret) eiste dat er in elk van de drie een Russisch thema verwerkt moest worden. Vandaag het eerste uit de reeks. Muziek vol diepe emoties. Als toegift horen we het schitterende openingsdeel van Haydns ‘Sonnenaufgangs’kwartet.
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in F op. 59 nr. 1 ‘Razoemovsky’
Quatuor Ebène
 
Joseph Haydn: openingsdeel uit Strijkkwartet in Bes gr. op. 76/4 ‘Sonnenaufgang’
Carmina Quartett

‘Lastige Leerling’, over de raakpunten tussen Haydn en Beethoven, concentreert zich vandaag op het strijkkwartet, het genre dat Beethoven zich eigen maakte door Haydns kwartetten intensief te bestuderen. Haydns ‘Strijkkwartet op. 76/3’ heet ‘Kaiserquartett’, omdat het prachtige variatiedeel gebaseerd is op een door Haydn gecomponeerd volkslied: ‘Gott, erhalte Franz den Kaiser’. Haydn overleed in 1809, toen Wenen na een belegering zuchtte onder de Fransen. Als eerbetoon aan hem begon Beethoven aan een strijkkwartet, waarvan het openingsdeel zo vol pizzicati zit dat het stuk de bijnaam ‘Harfenquartett’ heeft gekregen.
 

* Joseph Haydn: Strijkkwartet in C gr. op. 76/3 ‘Kaiserquartett’
Carmina Qt.
* Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in Es gr. op. 74 ‘Harfenquartett’
Tokyo Qt.

 

In ‘Lastige Leerling’, over de raakpunten tussen Haydn en Beethoven, staan we stil bij het meest opvallende raakpunt tussen die twee: het strijkkwartet. We draaien een laat kwartet van Haydn, waarin hij een indruk uit Londen verwerkte. Het begin lijkt sprekend op het geluid van de Big Ben. Verder is het een grimmig kwartet met een zeer buitenissig ‘heksen’menuet. Daarna horen we Beethovens 2e ‘Razoemovski’ kwartet, met daarin een supervredig adagio dat het aardse gedoe ontstijgt en in het derde deel klinkt het verplichte traditionele Russische ‘Slava’ thema. Dat later ook gebruikt is in Moesorgski’s opera Boris Godoenov.
 
Joseph Haydn: Strijkkwartet in d kl. op. 76 nr. 2 ‘Kwinten’
Carmina Quartett
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in e kl. op 59 nr. 2
Quatuor Ebène
 

De programmaserie ‘Lastige Leerling’ gaat over de raakpunten tussen Haydn en Beethoven.
Vorige keer draaiden we fragmenten uit twee strijkkwartetten van die twee, om aan te tonen dat Beethoven van Haydn veel meer heeft geleerd dan hij ooit heeft willen toegeven. Vandaag laten we die twee kwartetten in hun geheel horen. Allebei geschreven in opdracht van rijke aristocraten. Dat van Haydn was een opdracht van Graaf Erdödy. (zie portret). Dat van Beethoven werd betaald door Graaf Razoemovski, die zelfs eiste dat hij als tweede violist mocht meespelen tijdens de première in zijn net opgeleverde gigantische Weense paleis (zie foto).
 
Joseph Haydn: Strijkkwartet in G gr. op. 76/1
Quatuor Ebène
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in C gr.op. 59/3 ‘Razoemovski’
Vlach Quartet

 

Als eerste begon Mozart serieus te werken met dissonanten.
Hij deed dat in een strijkkwartet dat hij opdroeg aan Haydn. Destijds letterlijk en figuurlijk ongehoord. D23-01-2023ie dissonanten inspireerden Haydn tot het verklanken van de chaos in zijn mega populaire oratorium ‘Die Schöpfung’. En daar nam Beethoven weer een voorbeeld aan in een strijkkwartet. 2 April 1800 organiseerde Beethoven zijn eerste eigen concert. Op het programma stonden naast eigen werken ook twee nummers uit ‘Die Schöpfung’. Succes verzekerd. We gaan dat concert reconstrueren.
 
Joseph Haydn: ‘Die Vorstellung des Chaos’ uit ‘Die Schöpfung’
Capella Augustina olv. Andreas Spering
 
Ludwig van Beethoven: deel 3 uit Septet in Es gr. op. 20
Wiener Kammerensemble
 
Joseph Haydn: Menuet uit Strijkkwartet in G gr. op. 76/1
Quatuor Ebène
 
Ludwig van Beethoven: Menuetto uit Symfonie nr. 1 in C gr. op. 21
Staatskapelle Dresden olv. Herbert Blomstedt
 
Joseph Haydn: nrs. 8 en 32 uit ‘Die Schöpfung’
Sunhae Im, sopraan
Hanno Müller-Brachmann, bas
Capella Augustina olv. Andreas Spering
 
Ludwig van Beethoven: 1e deel uit Strijkkwartet in C gr. op. 59/3 ‘Razoemovski’
Belcea Quartet

 

In de programmaserie ‘Lastige Leerling’ zijn we op zoek naar raakpunten tussen Haydn en Beethoven.
Tot nu toe speurden we naar Haydns invloed in Beethovens vroege werken. Maar ook in zijn baanbrekende voorlaatste pianosonate vinden we een thema dat hij – bewust of onbewust – heeft geleend uit een van Haydns allermooiste symfonieën, zijn 88e. Aanleiding om over die symfonie het een en ander te vertellen en een zeldzaam mooie uitvoering te draaien door Het Orkest van de 18e Eeuw onder Frans Brüggen. Daarna werpen we ons op Beethovens Pianosonate opus 110. Geweldige muziek die hier en daar nog steeds revolutionair klinkt en best wat toelichting kan gebruiken. De uitvoering is van Piotr Anderszewski.
 
Joseph Haydn: Symfonie nr. 88 in G gr.
Orkest van de 18e Eeuw olv. Frans Brüggen
 
Ludwig van Beethoven: arrangement van ‘Das liebe Kätzchen’ Hess 133
Elisabeth Breuer, sopraan
Bernadette Bartos, piano
 
Ludwig van Beethoven: Pianosonate nr. 30 in As gr. op. 110
Piotr Anderszewski, piano

 

In ‘Lastige Leerling’, over de raakpunten van Haydn en Beethoven, grijpen we weer terug naar de revolutionaire finale van Haydns Strijkkwartet op. 54/2.
Daarin zet hij de luisteraars op het verkeerde been door ze in plaats van een snel deel een plechtig langzaam stuk voor te schotelen met er middenin een kort presto stukje. De jonge Beethoven bestudeerde uitgebreid Haydns partituren en zag wel wat in deze truc. Hij paste hem toe in zijn heftige Pianosonate op. 13 ‘Pathétique’ en in zijn luchtige Strijkkwartet op. 18/2.
 
Joseph Haydn: Finale uit Strijkkwartet in C gr. op. 54/2
Dudok Kwartet
 
Ludwig van Beethoven: Pianosonate in c kl. op. 13 ‘Pathétique’
Richard Goode, piano
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in G gr. op. 18/2 ‘Komplimentier’
Belcea Quartet
 

In ‘Lastige Leerling’, over Haydn en Beethoven, twee schitterende strijkkwartetten waarvan de hoofdthema’s van de openingsdelen zoveel verwantschap vertonen dat we vermoeden dat Beethoven zich door Haydn heeft laten inspireren.


 
Haydns kwartet op. 50/1 wordt uitgevoerd op vier oeroude Amati instrumenten, waarvan er twee ooit toebehoorden aan Mendelssohn en een aan Paganini (zie foto). In Beethovens op. 18/1 horen we dat hij had geleerd hoe dramatisch stiltes kunnen zijn. Hij dacht daarbij aan de laatste momenten van Romeo and Juliet.

 
Joseph Haydn: Strijkkwartet in B gr. op. 50/1
Tokyo String Quartet
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in F gr. op. 18/1
Belcea Quartet
 

Voordat hij zich begaf op het glibberige pad van het strijkkwartet ging Beethoven niet over een nacht ijs. Hele kwartetten van Mozart en Haydn schreef hij noot voor noot over. Intensief luisteren naar Beethovens vroege kwartetten haalt die invloeden naar boven. Hij leerde van Haydn veel meer dan hij wilde toegeven. We horen twee baanbrekende kwartetten van allebei.
 
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet in Bes gr. op. 18 nr. 6
Belcea Quartet
 
Joseph Haydn: Strijkkwartet in C gr. op. 54 nr. 2
Dudok Kwartet
 
Joseph Haydn: finale uit Pianotrio in G gr. Hob. XV:25
Trio Wanderer

 

In de vorige aflevering van ‘Lastige Leerling’ hoorden we de mis die de onervaren Beethoven met angst en beven schreef omdat hij bang was voor de vergelijking met Haydn. Hij had gelijk, die late missen van Haydn zijn indrukwekkend. En dat geldt al helemaal voor zijn heftige Nelsonmis. Op zoek naar raakpunten tussen Haydn en Beethoven komen we natuurlijk ook weer terecht bij het strijkkwartet, het genre waarin Haydn voor Beethoven een lichtend voorbeeld was.


* Joseph Haydn: Missa in angustiis H XXII: 11 ‘Nelsonmesse’
Olv. John Eliot Gardiner
* Ludwig van Beethoven: finale uit Strijkkwartet in Bes gr. op. 18 nr. 6
Belcea Quartet
* Joseph Haydn: finale uit Strijkkwartet in C gr. op 54 nr. 2
Dudok Kwartet

 

In 1807 had Beethoven al best een reputatie opgebouwd als componist van instrumentale muziek. Maar toen kreeg hij van de vorst Esterhazy de vererende opdracht om een mis te schrijven.
 
Beethoven hield wel van een uitdaging maar had totaal geen ervaring met religieuze muziek. En hij voelde zich geïntimideerd door de reeks onnavolgbaar mooie missen die Haydn in zijn nadagen voor het vorstenhuis componeerde. En ook Haydns opvolger Hummel had in dat opzicht zijn sporen al verdiend. Dus daar moest Beethoven allemaal tegenop boxen. De Mis in C kwam af, maar viel niet in de smaak bij de vorst. Tegenwoordig zijn veel mensen dat niet met hem eens.
 
Joseph Haydn: ‘Qui tollis’ uit ‘Gratias agimus tibi’ uit Harmoniemesse H. XXII:14
olv. John Eliot Gardiner
 
Joseph Haydn: ‘Agnus Dei’ uit Harmoniemesse H. XXII:14
olv. John Eliot Gardiner
 
Johann Nepomuk Hummel: ‘Et incarnatus est’,  uit de mis In Es gr, opus 80
olv. Richard Hickox
 
Ludwig van Beethoven: Mis in C op. 86
olv. John Eliot Gardiner
Haydn Hummel Beethoven