Kemal Kahraman'ın kaleme aldığı "Üsküdar’ın Kayıp Sarayları" başlıklı makale, Üsküdar'ın Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki zengin saray kültürünü ve yerleşimindeki stratejik önemini kapsamlı bir şekilde inceliyor. Üsküdar'ın, eski İstanbul'a yakınlığı, ulaşım kolaylığı ve temiz havası sayesinde hanedanlar ve varlıklı kesimler için gözde bir yerleşim yeri olduğunu belirten makale, günümüze ulaşan ve kaybolan sarayların izini sürüyor.
Üsküdar, Osmanlı İmparatorluğu'nda sıradan bir yerleşim yeri olmanın ötesinde, özel bir statüye sahipti. Türkler tarafından İstanbul'dan yaklaşık yüz yıl önce yurt edinilen bu bölge, zamanla İstanbul'u seyretme ayrıcalığına sahip, karşı yakada yer alan mütevazı ancak seçkin bir beldeye dönüştü.
Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâmesi'nde bahsedilen irili ufaklı 42 saray yapısı, bölgenin saray kültürü açısından ne kadar yoğun olduğunu gözler önüne seriyor. Bu yapılar arasında doğrudan saltanat makamına ait sarayların yanı sıra, padişah kızları için inşa edilen "sultan" sarayları, vezir, âlim ve ileri gelenlerin konakları da yer alıyordu. Üsküdar, padişahın ve ailesinin saltanat kayıklarıyla yaptığı "göç-ü hümâyûn" törenlerine de ev sahipliği yaparak hareketli ve bereketli bir atmosfere sahipti.
Makale, Üsküdar'ın tarihi saraylarının mimari özelliklerinin ve işlevlerinin zamanla nasıl değiştiğini detaylıca anlatıyor. Erken dönemde inşa edilen birçok saray, ahşap esaslı olmaları nedeniyle yangınlar ve zamanla terk edilmeleri sonucu yok olmuştur. Bunların en önemlileri şunlardır:
Üsküdar Sarayı (Kavak Sarayı): Fatih Sultan Mehmed döneminde başlayan bu kompleks, Kanuni Sultan Süleyman tarafından Mimar Sinan'a yazlık saray olarak yaptırılmıştır. Duvarları porselen çinilerle kaplı, yüksek ve görkemli bir yapı topluluğuydu. Ancak 18. yüzyıl sonlarında eski işlevini kaybetmiş, harabeye dönmüş ve Sultan III. Selim tarafından yıktırılarak yerine Selimiye Kışlası inşa edilmiştir.
Şerefâbâd Sahil Saray-ı Hümâyûnu: Sultan III. Murad tarafından yaptırılan ve Nedim'in beyitlerinde dahi övgüyle bahsedilen bu kasır, padişahların biniş yeri olarak kullanılıyordu. Günümüze ulaşmasa da, saraya su getiren maksim gibi izleri halen ayaktadır.
Eski Beylerbeyi Sarayı (Ahşap Saray): Sultan II. Mahmud döneminde Kirkor Amira Balyan tarafından inşa edilen bu ahşap yapı, "Boğaz’daki en şık yapı" olarak tanımlanıyordu. Ne var ki, 1851'deki yangında büyük hasar görünce "uğursuz" kabul edilerek yıktırılmıştır.
Bu kayıp yapıların izleri, Kemal Kahraman'ın da belirttiği gibi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Batılı seyyahların gravürleri (Du Loir, Joseph Grelot) ve Osmanlı arşiv belgeleri gibi çeşitli birincil kaynaklardan edinilen bilgilerle aydınlatılıyor.
Günümüze ulaşan ve Üsküdar'ın siluetini süslemeye devam eden en önemli yapılar ise şunlardır:
Beylerbeyi Sarayı: 1863-1865 yılları arasında Sultan Abdülaziz tarafından Sarkis Balyan'a, yanan ahşap sarayın yerine yaptırılmıştır. Neo-Barok dış mimarisi ve geleneksel Türk evi planını birleştiren iç yapısıyla, Batılılaşma dönemi Osmanlı saray mimarisinin en güzel örneklerindendir. Bugün devlet misafirhanesi ve müze olarak kullanılmaktadır.
Küçüksu Kasrı: Sultan I. Mahmud döneminde inşa edilen ahşap kasrın yerine, Sultan Abdülmecid tarafından 1856'da yaptırılan kâgir yapıdır. Hassa mimarı Nikogos Balyan tarafından inşa edilen bu kasır, padişahların Boğaz'daki biniş kasrı işlevini sürdürmüştür. Günümüzde müze olarak hizmet vermektedir.
Sonuç olarak, "Üsküdar’ın Kayıp Sarayları", Üsküdar'ın Osmanlı İmparatorluğu'nda hem stratejik bir yerleşim hem de kendine özgü bir kültürel ve manevi merkez olduğunu gözler önüne seriyor. Makale, kaybolan sarayların tarihe tanıklık eden izlerini sürmeye devam ederken, günümüze ulaşan yapıların da Üsküdar'ın zengin geçmişini yansıttığını vurguluyor.
Üsküdar'ın Osmanlı'daki Özel Yeri ve Saray KültürüKayıp ve Mevcut Sarayların HikayesiKültürel ve Manevi Atmosfer