Gdy Niemcy zaczęli ścigać sprawców zbrodni, nie żyła już jedna trzecia członków niemieckiej załogi obozów zagłady. Część żyła spokojnie pod zmienionymi nazwiskami i nigdy nie udało się ustalić miejsca ich pobytu. Czy świat zdołał ukarać sprawców wymordowania narodu żydowskiego? Czy chciał ich ukarać?

W miastach i miasteczkach regionu świętokrzyskiego eksterminacja ludności żydowskiej rozpoczęła w sierpniu 1942 r. Została ona przeprowadzona według scenariuszy sprawdzonych już wcześniej w innych dystryktach Generalnego Gubernatorstwa. Do mieszkańców gett docierały informacje o tym, że ludzi wysiedla się nie do pracy, ale do obozów śmierci. Wieści przekazywali często ci, którym udało się uciec z transportów lub obozów. Często nie dawano im wiary. Jednak okazało się, że były prawdziwe.

Czytam o zagładzie w Stopnicy. Z kart książki wyłania się obraz ludzi... Józef Bajnwol, gdy wybuchła wojna miał czternaście lat. Do Stopnicy trafił z rodzicami z Łodzi. Stąd zabrano go do pracy do Skarżyska. Cudem przeżył. Po latach napisał książkę. Dał jej tytuł "Wielki mrok".

Historia nigdy nie była dla Stopnicy łaskawa. Miasto miewało lata rozkwitu i upadku, ale II wojna światowa obeszła się z nim okrutnie. W wyniku działań wojennych w 1944 r. Stopnica uległa całkowitemu zniszczeniu. Po bombardowaniach i ostrzale, w mieście nie ocalał ani jeden dom. Przed wybuchem wojny żyło tu około 2.600 Żydów. Stanowili dwie trzecie mieszkańców.
Z pamiętnika Bogumiła Hetnarskiego:
Był to 5 listopada 1942 r. Rano obudziła nas palba karabinowa, dochodziła z północno-zachodniej części miasta. Nie mieliśmy wątpliwości, że zaczyna się operacja wysiedleniowa. Około godziny 7-8 w mieszkaniach zajmowanych przez Żydów zaczął się gwałtowny ruch, szuranie wielu stóp. Wkrótce dały się słyszeć gardłowe wrzaski niemieckie „raus, raus!” i strzały na rynku, i w bocznych ulicach. Krzyki oprawców mieszały się z nawoływaniem szczutych ludzi. Byliśmy jak odrętwiali.

Niemcy wkroczyli do Wiślicy 8 września 1939 r., a w maju 1941 r. w Wiślicy utworzono getto. Zlikwidowano je w październiku 1942 roku. Wtedy Żydów z Wiślicy pognano marszem do Pińczowa, skąd następnego dnia popędzono szosą do Jędrzejowa, a następnie wywieziono do obozu zagłady w Treblince.

Niewielkie, zagubione w lasach Radoszyce. Miejscowość, jakich w Polsce są setki, z żydowską historią sięgającą czasów królewskich. Niegdyś Żydzi z Radoszyc dostarczali wytapiane tu żelazo do samego Krakowa, konkurowali z polskimi mieszczanami. Na posiadanie domów zezwolił im król Zygmunt III, powstała synagoga i cmentarz. Historia nie byłaby szczególna, gdyby w Radoszycach w XVIII wieku nie pojawili się chasydzi. Urodzony w Radoszycach Isachar Dow Ber został uczniem sławnego Widzącego z Lublina, potem Ichcaka z Przysuchy i Heschela z Opatowa. Zarabiał jako mełamed w Chęcinach w Chmielniku, a gdy wrócił do Radoszyc zyskał sławę jak baal-szem – uzdrowiciel, potrafiący wyganiać duchy z opętanych. Został cadykiem, a jego sława zaczęła zataczać coraz szersze kręgi. Od niego wzięła się w żydowskim świecie sława dynastii cadyków radoszyckich.

W listopadzie 1942 r. Niemcy ogłosili, że w Szydłowcu powstaje tak zwane getto wtórne - miasto żydowskie. Ale istniało tylko kilka tygodni. 8 stycznia 1943 r. nastąpiła w Szydłowcu czwarta akcja deportacyjna. Około tysiąca osób zostało skierowanych do obozu pracy HASAG w Skarżysku-Kamiennej. Pozostałych wywieziono do komór gazowych Treblinki. Szydłowiec stał się „Judenrein” - wolny od Żydów.

W Szydłowcu usiadłam nad dawną fosą, a dziś urokliwym stawem oblewającym mury odnowionego starego zamku. Zamku Szydłowieckich, Radziwiłłów, księżnej Anny Sapieżyny. To piękne, ciche miejsce, które kiedyś chrześcijanie z okolicy nazywali Żydłowcem. Określenie to miało być dowcipne i pogardliwe. Szybko straciło jednak swój negatywny kontekst i zaczęło żyć swoim życiem, jako proste i prawdziwe stwierdzenie faktu, że w Szydłowcu czterech na pięciu mieszkańców było Żydami.

W kwietniu 1941 w Miechowie powstało getto, którego likwidacja przeprowadzana była etapami, od maja do listopada 1942 r. Na początku listopada starosta miechowski zarządził: wszyscy Żydzi mają być usunięci z powiatu. Część rozstrzelano w lesie chodowskim. Pozostałych deportowano do obozu zagłady w Bełżcu. W mieście pozostawiono 35 młodych ludzi, którzy mieli uporządkować teren getta. Po wykonaniu tego zadania zostali rozstrzelani na miejscowym cmentarzu żydowskim.
W cysterskim klasztorze w podkrakowskiej Mogile jest niezwykła tablica. Z dwujęzycznej wersji, po polsku i po angielsku zapisano historię 14-letniego żydowskiego chłopca Emanuela Tenenwurzela z miechowskiego getta, który w klasztorze przeżył zagładę. Ukrytego pod nazwiskiem "Jan Wójcik” przyprowadził Stanisław Gadomski. Gdy nastolatek dotarł do klasztoru miał udawać chrześcijańskiego chłopca. Za pomoc Żydom groziła śmierć, ale ówczesny opat ojciec Robert Kuchar nie zadawał pytań na temat jego przeszłości i dał mu schronienie. W podziękowaniu za życie prof. dr. Emanuel Tenenwurzel-Tanay z Detroit w stanie Michigan w USA 19 kwietnia 1990 r. ufundował pamiątkową tablicę.

W starym Miechowie, do którego jego właściciel – Jaksa, po powrocie z wyprawy krzyżowej w 1163 roku sprowadził z Jerozolimy bożogrobców - stróżów Grobu Świętego, długo nie wolno było mieszkać Żydom. Miechów był celem pątników z całej Europy, bo Jaksa sprowadził tu z Jerozolimy fragment skały, w której wykuty był grób Chrystusa. Zaborcze władze carskie zniosły dawne ograniczenia prawa osadnictwa dopiero w 1862 roku i od tego czasu Żydzi mogli zamieszkać w mieście. Nigdy nie stanowili tu większości. Życie społeczności biegło utartym rytmem. Aż do wojny. Żydzi w Miechowie szybko doświadczyli prześladowań okupanta. Zostali zmuszeni do przymusowych robót przy budowie dróg, do płacenia dużych kontrybucji i łapówek.

Kiedy Niemcy weszli do Iwanisk, a było to 7 września 1939 roku, nic nie zapowiadało tragedii. Nikogo nie zabili, niczego nie spalili. Wprawdzie dochodziły wiadomości o tym, że w innych miasteczkach, w Rakowie, Chmielniku, podpalali synagogi i strzelali do ludzi, ale tu było spokojnie. Najbardziej dawały się we znaki grzywny i kontrybucje, które nieustannie musieli płacić na rzecz nowej, niemieckiej władzy.

Z Iwanisk wszędzie było blisko. O rzut kamieniem. Do Opatowa, Łagowa, Rakowa. Ale dojechać tam – to była już wyprawa. Drogi, zwłaszcza w czasie roztopów, ale także jesienią i zimą były takie, że wszędzie było daleko. Przed wojną zbudowano wąskotorówkę. Można było dojechać do Bogorii. Targ był raz w tygodniu, w poniedziałki. W Iwaniskach Żydom żyło się biednie, trudno było zebrać składki na utrzymanie bóżnicy, rabina, chederu.

Czas zaciera ślady historii. Niewielki pomnik wśród drzew. Ktoś to stanie przy pomniku przeczyta, że stoi w miejscu, gdzie palono ciała zamordowanych więźniów obozu pracy Hasag w Skarżysku. Nie zobaczy nic więcej, nie odczuje grozy tamtego czasu. W pamięci zostają jednak słowa skarżyskich historyków: To miejsce nazywano kiedyś „patelnią”…
W skarżyskim Hasagu, obozie pracy, zamordowanych zostało 20 tysięcy żydowskich więźniów, młodych i zdolnych do ciężkiej pracy, wyselekcjonowanych, gdy wysiedlano do obozu śmierci świętokrzyskie getta. Pracowali dla wielkiego niemieckiego koncernu przemysłowego, produkowali amunicję. Mieli szansę przeżyć, ale zginęli. Z głodu, ciężkiej pracy, zastrzeleni. Czy ktoś za to odpowiedział?

W 1939 roku niemiecki koncern HASAG natychmiast przejął polską Państwową Fabrykę Amunicji w Skarżysku-Kamiennej. Początkowo pracowali tu dawni fachowcy, których jednak szybko wywieziono do fabryk w Rzeszy, a na ich miejsce zatrudniono Żydów. Obszar dawnej fabryki amunicji podzielony został na trzy odrębne fabryki, zwane Werk A, Werk B i Werk C. W sierpniu 1942 roku Żydzi zostali zmuszeni do zamieszkania w założonych na terenie każdego Werku obozów, a praca stała się przymusowa. Pracujący tu Żydzi stali się własnością prywatnej firmy, która za ich pracę płaciła haracz dla SS. Warunki pracy były nieludzkie. Robotnicy umierali z głodu, słabi i chorzy byli mordowani. Przywożono ich tu ze Skarżyska, okolicznych gett, ale także z Kielc, Radomia, Krakowa, Warszawy, Lublina, Łodzi, a po 1943 roku nawet z obozów w Płaszowie czy na Majdanku. W skarżyskim HASAGU zginęło ich ponad 20 tysięcy.

Starachowicki rynek - czysty, spokojny, nowoczesny. Przed osiemdziesięciu laty był świadkiem koszmarnych chwil zagłady żydowskiego miasteczka, realizowanej według precyzyjnego scenariusza. W całym dystrykcie radomskim, we wszystkich miastach i miasteczkach było podobnie: komando likwidacyjne otaczało miasto, policjanci żydowscy kazali się wszystkim zebrać w jednym miejscu. Padało ostrzeżenie, że każdy kto nie wyjdzie z domu zostanie zastrzelony. Potem była selekcja na zdolnych do pracy, mordy na ulicach, zabijanie starych i chorych, niepełnosprawnych i dzieci, a potem wysiedlenie i marsz do transportu śmierci. Koszmarny scenariusz przygotowany przez urzędników realizowany był z niemiecką dokładnością.

Getto w Staszowie, zlokalizowane w rejonie ulic: Złotej, Długiej, Krótkiej, Stodolnej, Bóżniczej, Dolnorytwiańskiej, Górnorytwiańskiej, Kąpielowej i okolicach garbarni powstało w czerwcu 1942 roku. Znalazło się w nim kilka tysięcy osób. Funkcjonowało zaledwie pięć miesięcy, do 8 listopada.

Tyle razy padało już to pytanie: dlaczego Żydzi nie chcieli walczyć? Nie wiedzieli co ich czeka? Nie spodziewali się śmierci? Może do końca mieli nadzieję na przetrwanie? A gdyby nawet podjęli walkę, czy mieli jakąkolwiek szansę? Nigdy nie będzie dobrej odpowiedzi. Na pewno niektórzy nie mieli złudzeń. Młodzi, aktywni, zaangażowani, myślący o lepszej przyszłości poza sztetlem. Młodzi staszowianie chcieli walczyć. Byli gotowi. Kilkoro tych, którzy mieli kontakty z żydowskim podziemiem ruszyło do Warszawy. Dow Szniper członek staszowskiej organizacji Haszomer Hacair walczył w Powstaniu w Warszawskim getcie. Był członkiem Żydowskiej Organizacji Bojowej. Gdy wybuchło powstanie został schwytany przez Niemców. Prowadzony do siedziby gestapo na alei Szucha wyciągnął broń i oddał kilka strzałów w stronę Niemców. Został zabity na miejscu.

Właściciele Staszowa dbali o rozwój miasta  Żydom gwarantowali wolność zamieszkania, handlu, prawo wzniesienia bóżnicy i założenia cmentarza. Mogli tu zajmować się bez ograniczeń rzemiosłem. To było dla nich dobre miejsce. Nic więc dziwnego, że stanowili większość, a potem połowę mieszkańców. Gmina staszowska utrzymywała synagogę, bet midrasz oraz pięć chederów, a miasto stało się znane ze swoich kantorów i muzyków, których sława przekraczała daleko granice Staszowa. Pinchas Szerman w 1919 r. zajął drugie miejsce w konkursie kantorów rozegranym w synagodze warszawskiej, obok słynnego kantora Gierszona Siroty. W żydowskim świecie Staszów był znany jako silny ośrodek chasydyzmu. W mieście były też młyny, browar, fabryka papieru, garbarnia, drukarnia, kwitło życie kulturalne i polityczne. Jednak wkrótce to wszystko miało się skończyć…Niemcy wkroczyli do Staszowa w nocy z 7 na 8 września 1939 r.

Przed wojną, w każdym domu w Rakowie otwarte drzwi zachęcały do wejścia do sklepiku czy warsztatu, polskiego czy żydowskiego, bo w osadzie na dwa tysiące mieszkańców było 1112 Żydów. Dzisiaj już nikt nie przypomni krawców Glazmana i Kalmusa, szewców Bergmana i Lejzora, stolarzy Motka i Beserow, którzy robili najlepsze w okolicy beczki. Kilka lat temu na rynku w Rakowie pod parasolem usiadł przy piwie młody mężczyzna w ciemnej koszulce i okularach. Nikt nie wiedział, że to kanadyjski rockman Steven Page z głośnej grupy Barenaked Ladies. W Toronto otoczyłby go zaraz tłum panienek. Tu siedział samotnie, próbując zrozumieć świat malutkich miasteczek, z którego wyjechał jego pradziadek. Zrozumiał, że stąd ludzie wyjeżdżali za chlebem.