การพิจารณาบทบาทความเป็นพุทธศาสนูปถัมภกของพระมหากษัตริย์ในพระบรมราชจักรีวงศ์นั้นไม่พึงกระทำโดยการอธิบายเป็นภาพรวม คือการนำข้อมูลมาบรรยายและพรรณนาต่อกันไปให้มากที่สุด เพราะการบรรยายเช่นนี้ทำให้ผู้รับสารไม่สามารถประจักษ์ในบทบาทและการกระทำที่คัดสรรมาบรรยายได้อย่างเป็นเหตุและผลแก่กัน ในทางตรงข้ามจะได้แยกบทบาทของความเป็นพุทธศาสนูปถัมภกนี้ออกเป็น ๔ มิติ ซึ่งมีความสอดคล้องกับองค์ประกอบความเป็นพุทธศาสนา อันได้แก่ ศาสนธรรม ศาสนบุคคล ศาสนวัตถุ และศาสนพิธี หากขาดเสียซึ่งองค์ประกอบข้อใดข้อหนึ่งไปแล้วพระพุทธศาสนาก็ไม่อาจตั้งมั่นและจำเริญรุ่งเรืองอยู่ได้
พระราชสถานะที่พระมหากษัตริย์อยุธยาทรงได้รับการยกย่องด้วยอุดมคติในพุทธศาสนาให้ทรงมีบารมีเสมอด้วยสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า พระโพธิสัตว์ พระเจ้าจักรพรรดิราช พระเจ้ามหาสมมติราช และพระธรรมราชานั้น โดยแท้จริงคือการสำแดงนัยยะว่าพระมหากษัตริย์ผู้ทรงบารมีมากถึงเพียงนี้จักต้องทรงเป็นผู้ประพฤติธรรม และมีพระราชภาระในการปกป้องคุ้มครองมาตรฐานทางศีลธรรมจรรยาของบ้านเมือง จึงจะเห็นได้ว่าพระมหากษัตริย์สมัยอยุธยานั้นมีกรอบสำหรับควบคุมการปฏิบัติพระองค์คือราชธรรมอันมาจากพระพุทธวจนะในพระสูตรต่างๆ เช่น ทศพิธราชธรรม ๑๐ จักรวรรดิวัตร ๑๒ และราชสังคหวัตถุ ๔ กับทั้งต้องดำรงพระองค์อยู่ในหิริโอตัปปะ คือความละอายชั่วกลัวบาป
งานพุทธศิลป์ทั้งของสุโขทัยและล้านนาล้วนได้รับอิทธิพลมาจากพระพุทธศาสนานิกายเถรวาทแบบลังกาวงศ์ซึ่งมีพลังอันมหาศาลในการแปรความศรัทธาของพระมหากษัตริย์และมหาชนของรัฐทั้งสองออกมาเป็นสุนทรียะทางศิลปะที่มีเอกลักษณ์เฉพาะเป็นของตนเอง
พระมหากษัตริย์นั้นเป็นองค์อุปถัมภก หรือผู้อุปถัมภ์พุทธศาสนาที่มีสถานะสูงสุดในโครงสร้างทางสังคม โดยสถานะนี้พระองค์ย่อมต้องทรงเป็นผู้นำในการ “โอยทาน” คนสำคัญที่สุดในบ้านเมือง ในแคว้นสุโขทัยและแคว้นล้านนานั้น เราจะพบหลักฐานที่แสดงการโอยทานของพระมหากษัตริย์ที่ทรงปฏิบัติเป็นพระราชกรณียกิจสำคัญอยู่โดยตลอดทุกรัชสมัย การโอยทานที่สำคัญยิ่งของกษัตริย์สุโขทัยและล้านนาคือการอุปถัมภ์บำรุงคณะสงฆ์ ด้วยพระสงฆ์นั้นเป็นองค์บุคลากรสำคัญในการสืบพระศาสนา
การแสดงพระองค์เป็นพระธรรมราชาของกษัตริย์สุโขทัยนั้นในทางหนึ่งคือการแสดงนัยยะทางการเมืองให้ปรากฏชัดว่าพระองค์เป็นผู้นำทรงบารมีที่มีสิทธิธรรมความชอบในการปกครองบ้านเมืองจากความเป็นกษัตริย์ผู้นับถือและปฏิบัติตามพระธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้า ซึ่งเป็นสัญลักษณ์แสดงว่าพระองค์ปกครองบ้านเมืองและอาณาประชาราษฎร์โดยธรรม ทั้งยังยึดพระธรรมของพระพุทธเจ้าเป็นหลักในการปกครอง
การศึกษากระบวนการสืบทอดศรัทธาและการสร้างความรุ่งเรืองให้พระพุทธศาสนาเถรวาทในยุคแรกก่อตัวของรัฐไทยนั้น จะปฏิเสธมิได้เลยถึงบทบาทของพระมหากษัตริย์ของรัฐไทยยุคต้นเหล่านี้ โดยเฉพาะกษัตริย์ราชวงศ์พระร่วงของแคว้นสุโขทัย ศรีสัชนาลัย และกษัตริย์ในราชวงศ์มังรายของล้านนาประเทศ ในการเป็นผู้นำการสร้างศรัทธาอันมั่นคงในพระพุทธศาสนาเถรวาทแบบลังกาวงศ์ในประชาคมของคนไทย รวมทั้งการสร้างความเจริญรุ่งเรืองให้พระพุทธศาสนาทั้งในด้านศาสนบุคคล ศาสนธรรม ศาสนวัตถุ และศาสนประเพณี
คติการบูชาพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรนั้นเฟื่องฟูอยู่ที่เมืองดงเดืองที่กษัตริย์จามทรงกำหนดให้เป็นเมืองศูนย์กลางของพุทธศาสนา แต่การสร้างและประดิษฐานรูปพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรตามคติธรรมเนียมจามที่เมืองดงเดืองนี้ออกจะแปลกกว่าในบ้านเมืองอื่นๆในโลกอุษาคเนย์ ที่โดยปกติจะประดิษฐานรูปพระโพธิสัตว์ที่หล่อด้วยทองคำหรือสำริด หรือแกะสลักจากหินขนาดใหญ่ไว้เพียงรูปเดียว ภายในปราสาทประธานซึ่งสร้างถวายเฉพาะพระองค์เท่านั้น แต่ที่วัดลักษมินทรโลเกศวรในเมืองดงเดืองนี้ จะประดิษฐานรูปเคารพในพุทธศาสนามหายานไว้ร่วมกันในวิหารใหญ่ที่สร้างไว้เป็นอุโบสถหรือที่ปฏิบัติสมาธิวิปัสสนา โดยสร้างฐานชุกชีศิลาขนาดใหญ่ บนยอดสุดและในตำแหน่งที่เป็นศูนย์กลางของฐานชุกชีประดิษฐานพระพุทธรูปประทับนั่งห้อยพระบาทองค์ใหญ่เป็นประธาน แวดล้อมด้วยรูปพระโพธิสัตว์และเทพเจ้าสำคัญในพุทธศาสนาฝ่ายมหายานลดหลั่นกันลงมาเป็นลำดับชั้น พระพุทธรูปประทับนั่งห้อยพระบาทองค์นี้ รวมถึงรูปเคารพที่แวดล้อมนั้น ปัจจุบันนำไปเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเมืองดานัง
จามเป็นชนชาติที่พูดภาษาในตระกูลภาษาออสโตรนีเซียน นักมานุษยวิทยาพบว่าชนชาติจามมีความสัมพันธ์ด้านเครือญาติกับชนเผ่า รัคลาย เอเด จูรู และยาราย ที่เป็นชนกลุ่มน้อยในเวียดนามปัจจุบัน ทั้งยังจัดเป็นกลุ่มชาติพันธุ์เดียวกันชาวมลายูในแหลมมลายู กับผู้คนกลุ่มต่างๆในหมู่เกาะอินโดนีเซีย และชาวตากาล็อกอันเป็นประชากรกลุ่มใหญ่ของหมู่เกาะฟิลิปปินส์ หรือที่เรียกกันว่าผู้คนจากภาคพื้นน้ำของโลกอุษาคเนย์
นักมานุษยวิทยาของเวียดนามถือว่า “ชาวจาม” เป็น 1 ใน 54 ชนกลุ่มน้อยในประเทศเวียดนามปัจจุบัน ซึ่งตั้งถิ่นฐานอยู่ในเขตริมฝั่งทะเลทางภาคกลางและภาคใต้ของเวียดนาม ตั้งแต่ช่วงต้นคริสตกาลคือประมาณคริสต์ศตวรรษที่ 2 ได้สร้างสรรค์วัฒนธรรมที่รุ่งเรืองโดยการรับอิทธิพลจากวัฒนธรรมอินเดีย ปัจจุบันชนกลุ่มน้อยเผ่าจามในเวียดนาม ส่วนใหญ่อาศัยอยู่ในจังหวัดนิงถวน บิ่งถวน ฟู๊เอียน บิ่งดิ๋ง อานยาง เป็นต้น และได้รวมกลุ่มกันเป็นหมู่บ้านชุมชนที่มีเอกลักษณ์วัฒนธรรม ความเชื่อและศาสนาเฉพาะถิ่น
พุทธศตวรรษที่ 18 อันเป็นช่วงเวลาที่วัฒนธรรมทวารวดีในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาเสื่อมลงไปแล้ว และวัฒนธรรมเขมรอันมีศูนย์กลางอยู่ที่เมืองพระนครธมในรัชสมัยพระบาทเจ้าชัยวรมันที่ 7 และเป็นวัฒนธรรมเขมรที่เนื่องในพุทธศาสนาฝ่ายมหายาน ลัทธิวัชรยานได้เข้ามาเจริญแทนที่ และได้รับความศรัทธาจากผู้คนในดินแดนลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาจนปรากฏหลักฐานในรูปศาสนสถานและประติมากรรมรูปเคารพในลัทธิวัชรยานจำนวนมาก แพร่กระจายอยู่ในพื้นที่ที่เคยเป็นเมืองในวัฒนธรรมทวารวดี ทั้งในเขตลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาตอนบนและตอนล่าง อันที่จริงแล้ววัฒนธรรมเขมรนั้นแพร่กระจายเข้าสู่ลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาแล้วตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 14 อันเป็นช่วงระยะเวลาก่อนรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 หากแต่ในเวลานั้นยังเป็นวัฒนธรรมเขมรที่เกี่ยวเนื่องกับศาสนาพราหมณ์ลัทธิไศวนิกายมากกว่าพุทธศาสนา
การสำรวจและขุดแต่งโบราณสถานในเขตเมืองอู่ทองเก่าโดยกองโบราณคดี กรมศิลปากร เมื่อประมาณปีพ.ศ. 2508 ได้พบประติมากรรมรูปพระโพธิสัตว์เป็นจำนวนถึง 8 องค์ กำหนดอายุได้ระหว่างพุทธศตวรรษที่ 13-15 เป็นรูปพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร พระโพธิสัตว์ปัทมปาณี พระโพธิสัตว์มหาสถามปราปตะ รูปนางตารา 8 กร รูปนางศยามตารา และรูปพระโลกนาถซึ่งเป็นภาคหนึ่งของพระอวโลกิเตศวรโพธิสัตว์ รูปพระโพธิสัตว์เหล่านี้หลายองค์ไม่ได้สร้างขึ้นในพื้นที่ คือในวัฒนธรรมทวารวดี แต่พิจารณาจากลักษณะทางประติมานวิทยาแล้วเป็นของนำเข้ามาจากดินแดนภาคใต้ของประเทศไทย ซึ่งในยุคที่ร่วมสมัยกับวัฒนธรรมทวารวดีนั้น พุทธศาสนามหายานแบบตันตระก็กำลังเจริญรุ่งเรืองอยู่ในคาบสมุทรภาคใต้ของประเทศไทยด้วยอิทธิพลของอาณาจักรศรีวิชัยในหมู่เกาะอินโดนีเซีย
