Στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Β΄ συντελέστηκε η ύστατη αποτυχία και απαξίωση της βασιλείας στη Νεότερη Ελλάδα. Το 1965, μιμήθηκε τον παππού του εξαναγκάζοντας σε παραίτηση πρωθυπουργό που διέθετε κοινοβουλευτική πλειοψηφία, χωρίς μάλιστα να προσφύγει αμέσως σε εκλογές αποδεχόμενος το αποτέλεσμά τους. Το 1967, πρώτα υπέκυψε στη χούντα, ορκίζοντας την πρώτη κυβέρνηση, και ύστερα, με το δικό του παιδαριώδες κίνημα, σπατάλησε ανώφελα τη δυνατότητα άμεσης ανατροπής της χούντας από τον στρατό.

Έγιναν βασιλείς και οι τρεις γιοι του Κωνσταντίνου Α΄, όχι όμως με την κανονική σειρά. Πρώτα ο δευτερότοκος Αλέξανδρος αποδείχθηκε καλύτερος από το αναμενόμενο. Αντίθετα, ο πρωτότοκος Γεώργιος Β΄ κατάφερε επανειλημμένα να απογοητεύσει ακόμη και τους βασιλόφρονες. Μετά τα Δεκεμβριανά, η βασιλεία απέκτησε ευρύτερη αποδοχή ως πόλος συσπείρωσης κατά του κομμουνισμού. Τον νέο ρόλο της ενσάρκωσαν ο Παύλος με τη Φρειδερίκη, με επιτυχία στην αρχή, αλλά έλλειψη προσαρμοστικότητας στη συνέχεια.

Ο Κωνσταντίνος Α΄, ο επονομαζόμενος «Δωδέκατος» ως συμβολικός διάδοχος του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα, απέτυχε οικτρά ως βασιλέας. Επηρεασμένος και από το περιβάλλον του και από την αρρώστια του, παραβίασε το πολίτευμα της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας και προσκολλήθηκε τελικά στο άρμα της Γερμανίας σε βάρος των συμφερόντων του κράτους του. Απόδειξη της ακαταλληλότητάς του ήταν και η πεισματική άρνησή του να παραιτηθεί έγκαιρα, σε όφελος της χώρας, αλλά και της δυναστείας.

Στη Νεότερη Ελλάδα, «ξενόφερτη» υπήρξε αναγκαστικά όχι η βασιλεία, αλλά η δυναστεία (όπως και σε άλλες χώρες). Δεν αρκεί όμως αυτό για να εξηγηθεί η αποτυχία της βασιλείας στη σύγχρονη Ελλάδα. Ο πιο επιτυχημένος βασιλέας ήταν ταυτόχρονα και ο πιο ξένος. Ο Γεώργιος Α΄ συμπλήρωσε πενήντα χρόνια βασιλείας, επιδεικνύοντας αξιοθαύμαστη προσαρμοστικότητα στις κρίσεις. Αντίθετα, ο γιός του Κωνσταντίνος Α΄ υπήρξε κατά βάθος ο πιο Ρωμιός βασιλιάς, αλλά απέτυχε οικτρά.

Πιο πολύ μοιάζουν μεταξύ τους οι κοινοβουλευτικές δημοκρατίες, βασιλευόμενες και αβασίλευτες, παρά οι αβασίλευτες με τα προεδρικά πολιτεύματα (όπως των ΗΠΑ). Εκτός από το Ηνωμένο Βασίλειο, υπάρχουν επτά ακόμη βασιλευόμενες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες στην Ευρώπη. Εξακολουθούν να προτιμούν την κληρονομική βασιλεία ως εγγύηση της συνταγματικής νομιμότητας, αλλά και ως ενσάρκωση της κρατικής υπόστασης, ιστορικής συνέχειας και ενότητας, όπως φάνηκε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν πολλά κράτη βρέθηκαν υπό εχθρική κατοχή.

Στις ξένες γλώσσες χρησιμοποιούν μόνο τον (ελληνικό) όρο «μοναρχία», ενώ στα ελληνικά υπάρχει και ο όρος «βασιλεία». Μπορεί λοιπόν να γίνει λόγος και για «βασιλευόμενη δημοκρατία», ενώ στις ξένες γλώσσες το ίδιο ακριβώς κοινοβουλευτικό πολίτευμα το ονομάζουν αναγκαστικά «συνταγματική μοναρχία». Αντίστροφα, στα ελληνικά η λέξη «δημοκρατία» σημαίνει άλλοτε το αβασίλευτο πολίτευμα και άλλοτε το δημοκρατικό, που στις ξένες γλώσσες ονομάζονται republic (από τα λατινικά) και democracy (από τα ελληνικά) αντίστοιχα.

Το τελευταίο διάστημα, δύο θάνατοι εστεμμένων προκάλεσαν μεγάλη συζήτηση για το ζήτημα της βασιλείας. Στη χώρα μας, η σχετική συζήτηση χαρακτηρίστηκε από απίστευτες ανοησίες και ανακρίβειες. Υπάρχει λοιπόν ανάγκη για μερικά διορθωτικά μαθήματα Ιστορίας, πρώτα για τη βασιλεία γενικά και ύστερα για τη βασιλεία στη Νεότερη Ελλάδα. Χρειάζεται πρώτα να συνειδητοποιήσουμε την οικουμενικότητα της βασιλείας στην παγκόσμια ιστορία. Για χιλιάδες χρόνια η βασιλεία υπήρξε το πιο συνηθισμένο πολίτευμα στον κόσμο.

Ποιες συνέπειες είχαν οι εξαιρέσεις από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, δηλαδή η παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των Ελλήνων στην Πόλη (και Ίμβρο και Τένεδο) με αντιστάθμισμα την παραμονή των Τούρκων (και άλλων μουσουλμάνων) στη Δυτική Θράκη; Μία χριστιανική εκκλησία με θεωρητικά οικουμενική εμβέλεια παραμένει αιχμάλωτη σε μουσουλμανικό κράτος. Επιπλέον, ενώ η ελληνική μειονότητα σχεδόν εξαφανίστηκε, η παρουσία τουρκικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη δημιουργεί ανησυχίες για την ασφάλεια της Ελλάδας.

Το ΚΚΕ αύξησε την επιρροή του μεταξύ των προσφύγων χάρη στην πρωτοφανή αλληλεγγύη και ώσμωση μεταξύ οπαδών της Αβασίλευτης Δημοκρατίας μετά το αποτυχημένο Κίνημα του 1935. Στην Κατοχή, οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν πολλούς πρόσφυγες στο ΕΑΜ, όχι όμως όλους. Από αντίδραση στη συνεργασία του ΚΚΕ με τους Σλαβομακεδόνες, άλλοι μετακινήθηκαν προς τα δεξιά. Η πολυδιάσπαση των προσφύγων ισοδυναμούσε με αφομοίωσή τους, αφού κατανεμήθηκαν στις ίδιες με τους γηγενείς μεταπολεμικές παρατάξεις.

Ως εθνοτική ομάδα που γνώριζε δυσμενείς διακρίσεις, αλλά και ως αγρότες ή ως εργάτες, οι πρόσφυγες ήταν εύλογο να στραφούν στο Αγροτικό Κόμμα και στο ΚΚΕ αντίστοιχα. Φαίνεται λοιπόν ότι η απήχηση των δύο κομμάτων ήταν μεγαλύτερη μεταξύ των προσφύγων. Το ενδιαφέρον του ΚΚΕ για τους πρόσφυγες εκδηλώθηκε αμέσως, με εντολή της Κομμουνιστικής Διεθνούς, της οποίας αποτελούσε «Ελληνικό Τμήμα» (ΕΤΚΔ). Υπήρξαν όμως σημαντικά αρχικά εμπόδια, όπως το λεγόμενο «εθνικό ζήτημα».

Οι πρόσφυγες αποδείχθηκαν ευάλωτοι στη δημαγωγία και διαθέσιμοι για αλλοπρόσαλλα πολιτικά εγχειρήματα (ακόμη και φασιστικού τύπου). Με τον εκβιασμό ότι θα απόσχουν από τις εκλογές, κατάφεραν το 1926 να αρχίσει αμέσως η μερική προκαταβολή αποζημιώσεων. Ο Βενιζέλος όμως έκλεισε οριστικά το ζήτημα της «πλήρους» αποζημίωσης το 1930. Στις εκλογές του 1933, αρκετοί πρόσφυγες παρασύρθηκαν από την ψεύτικη υπόσχεση του Αντιβενιζελισμού για πρόσθετες αποζημιώσεις ώστε να του χαρίσουν την εκλογική νίκη.

Η αδιαφορία του Αντιβενιζελισμού (ή πάντως μεγάλης μερίδας του) για τους αλύτρωτους μεταμορφώθηκε σε απροκάλυπτη εχθρότητα όταν ήρθαν ως πρόσφυγες. Όχι μόνο απουσίασε από το έργο της προσφυγικής αποκατάστασης, αλλά και υποσχόταν ότι θα το ανατρέψει, κρατώντας ζωντανές τις ελπίδες των γηγενών ότι θα έπαιρναν κάποτε τη γη των προσφύγων. Αρχικά αξίωσε τον αποκλεισμό ή διαχωρισμό των προσφύγων από το πολιτικό σύστημα, ενώ τους απέκλειε από τα δικά του ψηφοδέλτια.

Οι πρόσφυγες εξασφάλισαν μετά το 1922 την εκλογική επικράτηση του Βενιζελισμού και της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Χωρίς τη διαρροή προσφύγων, ο Βενιζελισμός θα είχε παραμείνει στην εξουσία και η Αβασίλευτη θα είχε εμπεδωθεί. Ως αλύτρωτοι, είχαν στραφεί στον Βενιζελισμό ήδη από το 1914-15. Μετά την Καταστροφή, μόνο χάρη στον Βενιζελισμό απέκτησαν περίθαλψη, σπίτια, χωράφια, αποζημιώσεις, πολιτικά δικαιώματα και προστασία απέναντι στην εχθρότητα των γηγενών. Υπήρχε επιπλέον οιονεί θρησκευτική προσήλωση στον Βενιζέλο.

Οι αντιλήψεις και συμπεριφορές πολλών γηγενών απέναντι στους πρόσφυγες άγγιξαν τα όρια κανονικού ρατσισμού. Αμφισβητούσαν την ίδια την «ελληνικότητα» των προσφύγων, αλλά και την ηθική των γυναικών προσφύγων. Γι’ αυτούς, οι πρόσφυγες ήσαν «ξένοι» που ήρθαν να τους πάρουν τη γη τους και τις δουλειές τους, στη βιομηχανία και στο εμπόριο. Η επιδίωξη των γηγενών να διώξουν τους πρόσφυγες και να αρπάξουν τα χωράφια τους τροφοδοτούσε συνεχείς συγκρούσεις στην ύπαιθρο.

Οι περισσότεροι πρόσφυγες βίωσαν μία βίαιη διαδικασία κοινωνικού υποβιβασμού. Αγρότες βρέθηκαν σε αστικές παραγκουπόλεις, ενώ αστοί βρέθηκαν στην ύπαιθρο. Ως ξεπεσμός βιώθηκε και η απώλεια της περιουσίας, η μετάβαση από μη χειρωνακτική σε χειρωνακτική εργασία, από θέση αφεντικού σε θέση εργάτη, η ανάγκη να βρουν οι γυναίκες εξωτερική εργασία. Γλωσσικές και άλλες ιδιαιτερότητες δημιούργησαν χάσμα «εθνοτικό» (ethnic) με τους γηγενείς, που διευρύνθηκε και συντηρήθηκε από την οικιστική απομόνωση των προσφύγων.

Η αγροτική αποκατάσταση περιέλαβε περισσότερους από τους μισούς πρόσφυγες. Οι υπόλοιποι δεν μπορούσαν να βρουν απασχόληση παρά μόνο στις μεγάλες πόλεις. Τους πρόσφυγες ταλαιπώρησαν για δεκαετίες τα χρέη που δημιούργησε η αποκατάστασή τους, αλλά και η προσδοκία αποζημιώσεων για τις περιουσίες που άφησαν πίσω. Μόνο μία μειοψηφία μπορεί να θεωρηθεί ότι έλαβε ικανοποιητική ή και υπερβολική αποζημίωση. Τελικά έμειναν σοβαρές ανισότητες και αδικίες, σε βάρος κυρίως των προσφύγων στις πόλεις.

Οι πρόσφυγες από την Τουρκία μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ήσαν περίπου ένα εκατομμύριο. Η αγροτική προσφυγική αποκατάσταση μέχρι το 1938 περιέλαβε 167.000 οικογένειες. Από αυτές, 83% είχαν ήδη εγκατασταθεί μέχρι τα μέσα του 1926. Περίπου 90% του συνόλου εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία και στη Θράκη. Αντίθετα, η «αστική» προσφυγική αποκατάσταση (στις πόλεις), δηλαδή η στέγαση, προχώρησε με πολύ βραδύτερο ρυθμό και έμεινε για δεκαετίες ανολοκλήρωτη για τουλάχιστον 30.000 οικογένειες.

Η αποκατάσταση και αφομοίωση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής υπήρξε το μεγαλύτερο ειρηνικό επίτευγμα του νεοελληνικού κράτους και έθνους. Πέρα από το μέγεθος, υπήρξε μοναδική και η ταχύτητα. Αξιοποιήθηκε αποτελεσματικά η ξένη βοήθεια και συνεργάστηκαν γόνιμα Έλληνες και ξένοι στο πλαίσιο της ΕΑΠ. Έτσι επιτεύχθηκαν οι ανθρωπιστικοί, εθνικοί και κοινωνικοί στόχοι που επιδιώχθηκαν. Στη συντριπτική τους πλειονότητα, οι πρόσφυγες έγιναν ιδιοκτήτες μικροαστοί της πόλης και του χωριού, όπως οι γηγενείς.

Στόχος της υποχρεωτικής ανταλλαγής ήταν να πάψουν να υπάρχουν ελληνικοί πληθυσμοί σε τουρκικό έδαφος και τουρκικοί πληθυσμοί σε ελληνικό έδαφος, ώστε να μην προκύπτουν πλέον αφορμές για συγκρούσεις. Όμως ο Βενιζέλος πέτυχε την παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη (και στην Ίμβρο και Τένεδο), με αντιστάθμισμα την παραμονή των Τούρκων και άλλων μουσουλμάνων στην ελληνική Δυτική Θράκη. Έτσι, οι ελληνοτουρκικές διενέξεις διαιωνίστηκαν και εξαιτίας αυτών των εξαιρέσεων.

Το φθινόπωρο του 1922, η Ελλάδα είχε άμεση ανάγκη μίας συμφωνημένης υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών, αφού η Τουρκία απέκλειε την επιστροφή όσων Ελλήνων είχαν φύγει, αλλά και την παραμονή των υπολοίπων. Αντίθετα, στην Ελλάδα παρέμενε σχεδόν μισό εκατομμύριο Τούρκων. Ήταν αδύνατο να εκδιωχθούν χωρίς συμφωνία υποχρεωτικής ανταλλαγής. Η υποχρεωτικότητα υπήρξε συνέπεια της τουρκικής στάσης. Χάρη στον Βενιζέλο, η σχετική ελληνοτουρκική σύμβαση υπογράφηκε έξι μήνες πριν από την ίδια τη Συνθήκη Ειρήνης.