Madde 49 – "Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir. (Değişik fıkra: 3/10/2001-4709/19 md.)

Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır.

(Mülga fıkra: 3/10/2001-4709/19 md.)"

Programımızın bu haftaki bölümünde Av. Haluk Can Elmadağ, Anayasanın 49. maddesinde düzenlenen "çalışma hakkı ve ödevi"ni ele alıyor.

"Çalışmak bir haktır fakat çalışmamak da bir hak mıdır? Çalışmak bir hak olmanın ötesinde bir zorunluluk haline gelebilir mi? Çalışma hakkının kapsamında ne gibi unsurlar bulunur? Devlet bir kişiyi zorla çalıştırabilir mi? İş arayıp da bulamayanlar devlete başvurabilir mi?" gibi soruların yanıtlarını arıyor.

IV. Çalışma ve sözleşme hürriyeti Madde 48 – "Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak serbesttir.

Devlet, özel teşebbüslerin milli ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararlılık içinde çalışmasını sağlayacak tedbirleri alır."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya, Anayasanın 48. maddesinde düzenlenen "çalışma ve sözleşme hürriyeti"ni ele alıyor. Çalışmanın bir hürriyet olduğu gibi çalışmamanın da bir hürriyet olduğunu, sözleşme yapacak kişilerin tarafları özgürce belirleyebildikleri gibi sözleşmenin içeriğini de belli koşullar altında özgürce belirleyebildikleri hususlarını detaylı olarak inceliyor.

"Devletleştirme ve Özelleştirme

Madde 47 – Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüsler, kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde devletleştirilebilir.

Devletleştirme gerçek karşılığı üzerinden yapılır. Gerçek karşılığın hesaplanma tarzı ve usulleri kanunla düzenlenir.

Devletin, kamu iktisadi teşebbüslerinin ve diğer kamu tüzelkişilerinin mülkiyetinde bulunan işletme ve varlıkların özelleştirilmesine ilişkin esas ve usuller kanunla gösterilir.

Devlet, kamu iktisadi teşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişileri tarafından yürütülen yatırım ve hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözleşmeleri ile gerçek veya tüzelkişilere yaptırılabileceği veya devredilebileceği kanunla belirlenir."

Programımızın bu bölümünde Av. Haluk Can Elmadağ, Anayasanın 47. maddesinde düzenlenen devletleştirme ve özelleştirmeyi mercek altına alıyor; devletleştirme ve özelleştirmenin ne olduğunu, hangi şartlarda yapılabileceğini, en önemli örneklerinden araç muayene istasyonları işletmelerinin devlet tarafından nasıl özelleştirilmiş bir tekel haline getirildiğini detaylıca inceliyor.

Kamulaştırma

Madde 46 - "(Değişik: 3/10/2001-4709/18 md.) Devlet ve kamu tüzel kişileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.

Kamulaştırma bedeli ile kesin hükme bağlanan artırım bedeli nakden ve peşin olarak ödenir. Ancak, tarım reformunun uygulanması, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi, kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulaştırılan toprakların bedellerinin ödenme şekli kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngörebileceği bu hallerde, taksitlendirme süresi beş yılı aşamaz; bu takdirde taksitler eşit olarak ödenir.

Kamulaştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya işleten küçük çiftçiye ait olanlarının bedeli, her halde peşin ödenir.

İkinci fıkrada öngörülen taksitlendirmelerde ve herhangi bir sebeple ödenmemiş kamulaştırma bedellerinde kamu alacakları için öngörülen en yüksek faiz uygulanır."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya, Anayasanın 46. maddesinde düzenlenen kamulaştırma kurumunu mercek altına alıyor. Kamulaştırmanın bir mülkiyet hakkı istisnası olduğunu, hangi şartlar altında hakka ve hukuka aykırılıklara sebep olabilecek dikkatlice hareket edilmesi gereken bir kurum olduğunu inceliyor.

Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması

"Madde 45 – Devlet, tarım arazileri ile çayır ve mer'aların amaç dışı kullanılmasını ve tahribini önlemek, tarımsal üretim planlaması ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimi artırmak maksadıyla, tarım ve hayvancılıkla uğraşanların işletme araç ve gereçlerinin ve diğer girdilerinin sağlanmasını kolaylaştırır.

Devlet, bitkisel ve hayvansal ürünlerin değerlendirilmesi ve gerçek değerlerinin üreticinin eline geçmesi için gereken tedbirleri alır."

Programımızın bu bölümünde Av. Haluk Can Elmadağ "Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması" başlıklı Anayasanın 45. maddesini inceliyor. Toprak reformunun devamında çiftçilere yalnızca toprak verilmesinin yeterli olmaması, devletin çiftçiyi başka yönlerden de desteklemesi gerekliliğini mercek altına alıyor.

"Toprak mülkiyeti

Madde 44 – Devlet, toprağın verimli olarak işletilmesini korumak ve geliştirmek, erozyonla kaybedilmesini önlemek ve topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraşan köylüye toprak sağlamak amacıyla gerekli tedbirleri alır. Kanun, bu amaçla, değişik tarım bölgeleri ve çeşitlerine göre toprağın genişliğini tesbit edebilir. Topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçiye toprak sağlanması, üretimin düşürülmesi, ormanların küçülmesi ve diğer toprak ve yeraltı servetlerinin azalması sonucunu doğuramaz.

Bu amaçla dağıtılan topraklar bölünemez, miras hükümleri dışında başkalarına devredilemez ve ancak dağıtılan çiftçilerle mirasçıları tarafından işletilebilir. Bu şartların kaybı halinde, dağıtılan toprağın Devletçe geri alınmasına ilişkin esaslar kanunla düzenlenir."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya, Anayasanın "toprak mülkiyeti" başlıklı 44. maddesini mercek altına alıyor. Toprağı hiç bulunmayan veya yetersiz olan çiftçilerin devlet tarafından desteklenmesinin Anayasal dayanağını oluşturan bu maddeyi incelerken bu hususun anayasal ve kanuni düzenlemelerini inceliyor.

"Kıyılardan yararlanma Madde 43 – Kıyılar, Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır.

Deniz, göl ve akarsu kıyılarıyla, deniz ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil şeritlerinden yararlanmada öncelikle kamu yararı gözetilir.

Kıyılarla sahil şeritlerinin, kullanılış amaçlarına göre derinliği ve kişilerin bu yerlerden yararlanma imkan ve şartları kanunla düzenlenir."

Programımızın bu bölümünde Av. Haluk Can Elmadağ Anayasanın 43. maddesinde düzenlenen kıyılardan yararlanma hakkını mercek altına alıyor. Anayasanın ve ilgili kanun düzenlemelerinin hükümlerini inceledikten sonra plajları adeta işgal eden ticari işletmelerin hukuki durumunu inceliyor.

"Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi Madde 42 – Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz.

Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir.

Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Bu esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz.

Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldırmaz.

İlköğretim kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve Devlet okullarında parasızdır.

Özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, Devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir.

(Ek fıkra: 9/2/2008-5735/2 md.; İptal: Anayasa Mahkemesinin 5/6/2008 tarihli ve E.: 2008/16, K.: 2008/116 sayılı Kararı ile. )

Devlet, maddi imkanlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır.

Eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araştırma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez.

Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarası andlaşma hükümleri saklıdır."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya, Anayasanın 42. maddesinde düzenlenen "eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi" başlıklı maddeyi detaylıca mercek altına alıyor. Eğitim ve öğrenim hakkının devlet tarafından nasıl ve hangi şartlar altında sağlanması gerektiğini, Anayasa Mahkemesinin iptal ettiği toplum tarafından "türban düzenlemesi" olarak anılan maddenin iptal nedenlerini ve sonrasındaki gelişmeleri detaylıca anlatıyor.

"Ailenin korunması ve çocuk hakları Madde 41 – Aile, Türk toplumunun temelidir ve eşler arasında eşitliğe dayanır.

Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teşkilatı kurar.

Her çocuk, korunma ve bakımdan yararlanma, yüksek yararına açıkça aykırı olmadıkça, ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma ve sürdürme hakkına sahiptir.

Devlet, her türlü istismara ve şiddete karşı çocukları koruyucu tedbirleri alır."

Programımızın bu bölümünde Av. Haluk Can Elmadağ, Anayasanın "ailenin korunması ve çocuk hakları" başlıklı 41. maddesini mercek altına alıyor.

"XV. Temel hak ve hürriyetlerin korunması

Madde 40 – Anayasa ile tanınmış hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkanının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir.

Devlet, işlemlerinde, ilgili kişilerin hangi kanun yolları ve mercilere başvuracağını ve sürelerini belirtmek zorundadır.

Kişinin, Resmî görevliler tarafından vaki haksız işlemler sonucu uğradığı zarar da, kanuna göre, Devletçe tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya, Anayasal hak ve hürriyetleri ihlal edilen kişilerin hangi yolları nasıl kullanabileceğini, makul sürede yargılanma hakkının ihlali durumunda neler yapılabileceğini, yargı yollarını, idareye başvuru yollarını, idare tarafından hakları ihlal edilen kişilerin zararlarının nasıl tazmin edileceğini Anayasanın 40. maddesi kapsamında mercek altına alıyor.

"İspat hakkı

Madde 39 – Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı, bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret davalarında, sanık, isnadın doğruluğunu ispat hakkına sahiptir. Bunun dışındaki hallerde ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin doğru olup olmadığının anlaşılmasında kamu yararı bulunmasına veya şikayetçinin ispata razı olmasına bağlıdır."

Programımızın bu bölümünde Av. Haluk Can Elmadağ, Anayasanın 39. maddesinde düzenlenen "ispat hakkını", Türk Ceza Kanunu ile karşılaştırmalı olarak inceliyor.

"C. Suç ve cezalara ilişkin esaslar

Madde 38 – Kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez.

Suç ve ceza zamanaşımı ile ceza mahkumiyetinin sonuçları konusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır.

Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.

Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayılamaz.

Hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.

Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular, delil olarak kabul edilemez.

Ceza sorumluluğu şahsidir.

Hiç kimse, yalnızca sözleşmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı özgürlüğünden alıkonulamaz.

Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez.

İdare, kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide uygulayamaz. Silahlı Kuvvetlerin iç düzeni bakımından bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir.

Uluslararası Ceza Divanına taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç olmak üzere vatandaş, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya, Anayasamızda düzenlenmiş bulunan suç ve cezalara ilişkin esasları teker teker mercek altına alıyor. Bu esaslara ilişkin olarak zaman zaman gündeme gelen idam cezası gelebilir mi, gelmeli mi gibi güncel tartışmalara da değiniyor.

"Kanuni hakim güvencesi Madde 37 – Hiç kimse kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz.

Bir kimseyi kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz."

Programımızın bu bölümünde Av. Haluk Can Elmadağ, Anayasanın 37. maddesinde düzenlenen kanuni hakim güvencesine mercek tutuyor. Tabii hakim ilkesi ile arasındaki farkları, neden "tabii hakim ilkesi" olarak bilinen ilkenin "kanuni hakim güvencesi" olarak değiştirildiğini, İstiklal Mahkemelerinin, Yassıada Yargılamalarının bu ilkeyle olan ilişkisini Anayasa Mahkemesi Kararları ışığında detaylıca inceliyor.

"XIII. Hakların korunması ile ilgili hükümler A. Hak arama hürriyeti Madde 36 – Herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir. Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya, Anayasamızın 36. maddesinde düzenlenen hak arama hürriyetini, iddia ve savunmayı, adil yargılanma hakkını kapsamlı bir şekilde mercek altına alıyor.

“XII. Mülkiyet hakkı 

MADDE 35- Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir.

Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.

Mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz.”

Programımızın bu bölümünde Av. Haluk Can Elmadağ, ilkçağdan günümüze kadar mülkiyet kavramının nasıl şekillendiğini, günümüzdeki sosyal devletçi mülkiyet anlayışına nasıl varıldığını, mülkiyetin Anayasamızda ne şekilde düzenlendiğini, sınırlamalarının neler olduğunu detaylı bir şekilde inceliyor.

"B. Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı

Madde 34 -

Herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir.

Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı ancak,  millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın ve genel ahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve kanunla sınırlanabilir.

Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya, toplantı ve gösteri düzenleme yürüyüşünü her yönüyle mercek altına alıyor.

"A. Dernek kurma hürriyeti Madde 33 – (Değişik: 3/10/2001-4709/12 md.) Herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir.

Hiç kimse bir derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz.

Dernek kurma hürriyeti ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile başkalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.

Dernek kurma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.

Dernekler, kanunun öngördüğü hallerde hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir. Ancak, millî güvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla bir merci, derneği faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarî karar kendiliğinden yürürlükten kalkar.

Birinci fıkra hükmü, Silahlı Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarına ve görevlerinin gerektirdiği ölçüde Devlet memurlarına kanunla sınırlamalar getirilmesine engel değildir.

Bu madde hükümleri vakıflarla ilgili olarak da uygulanır."

Programımızın bu bölümünde Av. Haluk Can Elmadağ, Anayasa'nın "dernek kurma hürriyeti" başlıklı 33. bölümünü oldukça detaylı bir şekilde mercek altına alıyor. Derneklerin neden bu denli önemli olduğu, dernek kurma hürriyetinin tarih sahnesinde hangi zorluklardan geçerek kazanıldığı, derneklerin hayati fonksiyonlarının neler olduğu, derneklerin varlık güvencelerini ve hangi şartlar altında derneklerin kapatılabileceğini, hangi kurumların dernekleri kapatmaya yetkili olduğunu teker teker inceliyor.

"E. Düzeltme ve cevap hakkı Madde 32 – Düzeltme ve cevap hakkı, ancak kişilerin haysiyet ve şereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunla düzenlenir.

Düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine hakim tarafından ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya tekzip hakkı olarak da bilinen düzeltme ve cevap hakkı başlıklı Anayasa'nın 32. maddesini inceliyor, hangi durumlarda düzeltme ve cevap hakkının doğduğunu, ne şekilde kullanılması gerektiğini içtihatlarla birlikte değerlendiriyor.

"D. Kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanma hakkı

Madde 31 – Kişiler ve siyasi partiler, kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme ve yayım araçlarından yararlanma hakkına sahiptir. Bu yararlanmanın şartları ve usulleri kanunla düzenlenir.

Kanun, millî güvenlik, kamu düzeni, genel ahlâk ve sağlığın korunması sebepleri dışında, halkın bu araçlarla haber almasını, düşünce ve kanaatlere ulaşmasını ve kamuoyunun serbestçe oluşmasını engelleyici kayıtlar koyamaz."

Programımızın bu bölümünde Av. Haluk Can ELMADAĞ, kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanma hakkı başlıklı Anayasa'nın 31. maddesini inceliyor. Hakkın kullanımı, sınırlamaları ve sınırlamalara ilişkin 2001 yılında gerçekleşen Anayasa değişikliğini mercek altına alıyor.

"C. Basın araçlarının korunması

Madde 30- Kanuna uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan basımevi ve eklentileri ile basın araçları, suç aleti olduğu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya işletilmekten alıkonulamaz."

Programımızın bu bölümünde Av. Gülten Kaya, basın araçlarının korunması başlıklı Anayasanın 30. maddesini, bu meselenin önceki Anayasalarımızda ve 2004 değişikliğinden önceki halini mercek altına alıyor.