นานมาแล้ว ณ กรุงพาราณสี ในสมัยที่พระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติ พระองค์มีพระโอรสสองพระองค์นามว่ามหิสสรารามกุมารและจันทกุมารจากพระมเหสีองค์แรก แต่พระมเหสีได้เสด็จสวรรคตไปตั้งแต่โอรสยังทรงพระเยาว์ ต่อมาพระเจ้าพรหมทัตมีพระมเหสีใหม่ที่ทรงโปรดปรานมาก พระมเหสีใหม่จึงปรารถนาจะให้สุริยกุมารโอรสของตนได้ครองราชสมบัติ แม้จะทรงโปรดปรานพระมเหสีเพียงใด แต่พระเจ้าพรหมทัตก็ยังทรงยึดมั่นในความยุติธรรม จึงทรงมีรับสั่งให้มหิสสรารามกุมารและจันทกุมารเข้าป่าไปศึกษาหาความรู้และวิชาอาคม เพื่อเมื่อกลับมาแล้วจะได้ทวงราชสมบัติคืน

สุริยกุมาร เมื่อเห็นพี่ชายทั้งสองเตรียมตัวเข้าป่า ก็รู้สึกว่าการกระทำของมารดาไม่ถูกต้อง จึงตัดสินใจขอตามพี่ชายทั้งสองเข้าไปอยู่ในป่าด้วย

เมื่อโอรสทั้งสามออกเดินทางร่วมกัน สุริยกุมารซึ่งยังเยาว์วัย ได้รับมอบหมายให้ไปหาน้ำดื่ม เขาได้พบสระน้ำใสสะอาดแห่งหนึ่ง และด้วยความไร้เดียงสา จึงลงไปดื่มน้ำโดยไม่รู้ว่าในสระนั้นมีนางผีเสื้อน้ำอาศัยอยู่ นางผีเสื้อน้ำตนนี้ดำรงชีวิตด้วยการกินเนื้อสัตว์และเนื้อมนุษย์ แต่ท้าวเวสสุวรรณได้มีเทวบัญชาบังคับไม่ให้ทำอันตรายผู้ที่รู้ "เทวธรรม" นางผีเสื้อน้ำจึงถามสุริยกุมารว่า "เทวธรรม" คืออะไร แต่สุริยกุมารตอบผิดไปว่าคือพระจันทร์กับพระอาทิตย์ นางผีเสื้อน้ำไม่เชื่อ จึงจับสุริยกุมารขังไว้เป็นอาหาร

จันทกุมารตามมาถึงสระน้ำ และก็ถูกนางผีเสื้อน้ำถามคำถามเดียวกัน จันทกุมารตอบไปว่าคือทิศทั้งสี่ ซึ่งเป็นคำตอบที่ผิดเช่นกัน จึงถูกจับขังไว้อีกคน

มหิสสรารามกุมารผู้พี่ใหญ่สังเกตเห็นความผิดปกติ จึงเดินมาถึงสระน้ำอย่างระมัดระวัง และรู้ว่าสระนี้ต้องมีอันตราย นางผีเสื้อน้ำพยายามหลอกล่อให้เขาลงไปดื่มน้ำ แต่มหิสสรารามกุมารทรงปัญญา จึงถามว่านางเป็นใครและจับน้องของตนไปใช่หรือไม่ เมื่อนางผีเสื้อน้ำยอมรับ มหิสสรารามกุมารจึงขอให้นางจัดที่นั่งให้สูงกว่าพื้น และพนมมือฟังด้วยความเคารพ ก่อนที่ตนจะอธิบายว่าเทวธรรมคืออะไร

มหิสสรารามกุมารได้อธิบายว่า เทวธรรม คือ ผู้ที่ตั้งมั่นอยู่ในธรรมอันผ่องแผ้ว ซึ่งประกอบด้วย หิริ และ โอตตัปปะ หิริ คือ ความละอายต่อบาป ละอายที่จะคิดชั่ว พูดชั่ว หรือทำชั่วด้วยตนเอง ส่วน โอตตัปปะ คือ ความเกรงกลัวต่อผลของบาป เช่น กลัวตกนรก หรือกลัวการถูกตำหนินินทา

นางผีเสื้อน้ำเมื่อได้ฟังก็เข้าใจและเลื่อมใสเป็นอันมาก จึงอนุญาตให้มหิสสรารามกุมารดื่มและใช้น้ำในสระได้ตามต้องการ แต่จะคืนน้องชายให้เพียงคนเดียวเพราะตนอดทนหิวมานาน มหิสสรารามกุมารจึงขอสุริยกุมารน้องคนเล็กคืน นางผีเสื้อน้ำประหลาดใจที่เขาไม่เลือกพี่ชายคนโตที่มีอายุมากกว่าและมีคุณธรรมสูงกว่า แต่กลับเลือกน้องคนเล็กที่ไม่ได้เกิดจากมารดาเดียวกัน มหิสสรารามกุมารจึงอธิบายว่า นี่แหละคือเทวธรรม เพราะหากไม่พาสุริยกุมารกลับไป ผู้คนอาจจะตำหนิว่าพี่น้องร่วมกันฆ่าน้องเพื่อหวังในราชสมบัติ

นางผีเสื้อน้ำชื่นชมในปัญญาและการปฏิบัติเทวธรรมของมหิสสรารามกุมารเป็นอย่างยิ่ง จึงคืนน้องชายให้ทั้งสองคน มหิสสรารามกุมารยังได้เตือนนางผีเสื้อน้ำให้เลิกกินเลือดกินเนื้อของผู้อื่น เพื่อที่จะได้พ้นจากบาปกรรมที่สร้างไว้ในชาติปางก่อน

หลังจากนั้น ทั้งสามกุมารและนางผีเสื้อน้ำก็อาศัยอยู่ร่วมกันในป่า จนกระทั่งวันหนึ่ง มหิสสรารามกุมารสังเกตเห็นดาวนักขัตฤกษ์มัวหมอง จึงทราบว่าพระราชบิดาได้เสด็จสวรรคตแล้ว ทั้งสามกุมารจึงพานางผีเสื้อน้ำกลับเมืองด้วย เมื่อกลับถึงเมือง มหิสสรารามกุมารก็ได้จัดที่อยู่และอาหารให้นางผีเสื้อน้ำใช้ชีวิตเยี่ยงมนุษย์ และสนับสนุนให้บำเพ็ญศีลภาวนาเพื่อพ้นจากบาปกรรม มหิสสรารามกุมารได้ขึ้นครองราชสมบัติ และทรงแต่งตั้งจันทกุมารเป็นมหาอุปราช ส่วนสุริยกุมารเป็นเสนาบดี

ในชาตินี้ พระภิกษุเจ้าสำอางที่ยังไม่ละกิเลสในตอนต้นเรื่องนั้น คือนางผีเสื้อน้ำในอดีตชาตินั่นเอง ส่วนสุริยกุมารได้มาเกิดเป็นพระอานนท์ จันทกุมารได้มาเกิดเป็นพระสารีบุตร และมหิสสรารามกุมารคือพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ชาดกนี้สอนว่า คนดีที่อดกลั้นความชั่ว ประกอบด้วยหิริและโอตตัปปะ และตั้งมั่นอยู่ในธรรมอันผ่องแผ้ว ท่านเรียกว่าผู้มีธรรมของเทวดา.