นิพพานคืออะไร ความรู้สึกของการบรรลุถึงเป็นอย่างไร นิพพานอยู่ที่ไหน เราจะเห็นอะไรในขณะนั้น? ในทางพุทธธรรม พระพุทธองค์ก็ไม่ค่อยจะกล่าวถึงพระนิพพานว่า เป็นอย่างนั้นเป็นอย่างนี้ ท่านจะเน้นในสิ่งที่เป็นอุปสรรคต่อการเข้าถึงพระนิพพาน ก็เปรียบเทียบกับขนมปัง เป็นต้น รสชาติของขนมปังเป็นอย่างไร แค่นี้ เรื่องธรรมดาๆ ถ้าคนไม่เคยกินไม่รู้จะอธิบายอย่างไร นับประสาอะไรกับพระนิพพาน แต่เราสามารถบอกได้ว่า ผู้อยากจะรู้เองว่าขนมปังมีรสชาติอย่างไร ต้องหาส่วนประกอบอย่างนี้ คือต้องมีแป้ง ต้องมีน้ำ ต้องมีเชื้อ แล้วก็จะต้องเตรียมอย่างนี้ ต้องให้เข้าเตาอบกี่นาที อุณหภูมิเท่าไร เสร็จแล้ว เอ้า...ลองทานเอง อริยมรรคมีองค์แปด ก็เปรียบเทียบเหมือนการหาส่วนประกอบ และการทำเหตุปัจจัยให้เกิดขนมปังสมบูรณ์ เรื่องจะเป็นอย่างไร เราก็ถ่ายทอดไม่ได้ แม้แต่พระพุทธเจ้าก็ยังถ่ายทอดไม่ได้ แต่สิ่งที่เราสังเกตได้จากผู้ที่บรรลุนิพพานแล้ว ก็หนึ่ง ไม่มีโลภ ไม่มีโกรธ ไม่มีหลง คือไม่มีกิเลส ไม่มีสิ่งเศร้าหมองในจิตใจเลย คือมันดับโดยสิ้นเชิง แต่ทางบวกก็คือพูดได้ว่า พระพุทธองค์เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยพระมหาปัญญาธิคุณ มหากรุณาธิคุณ มหาบริสุทธิคุณ เพราะฉะนั้นผู้ที่ถึงพระนิพพานแล้ว เป็นผู้ที่ไม่มีสิ่งเศร้าหมองอยู่ในใจ ไม่มีทุกข์อยู่ในใจ แล้วจิตถึงพร้อมด้วยปัญญา ด้วยความเมตตากรุณา และด้วยความบริสุทธิ์หรือความเป็นอิสระภายใน เราก็พูดได้แค่นี้ พระอาจารย์ชยสาโร